Aileye İlişkin Kuramlar ve Modeller
Aile Kuramları ve Modelleri
Bu makalemde sizlere, aile kuramlarından türetilmiş olan ve işlevsellik taşıyan bazı uygulama örüntülerinden, yani modellerden söz etmek istiyorum. Bu modeller;
a) ailenin işleyiş biçimini ve fonksiyonlarını tanımlamak,
b) tanılama, müdahale ve/veya tedaviye yönelik uygulama alanlarında kullanılmak,
amacıyla oluşturulmuştur.
Bu modellerin en önemlileri şunlardır:
• Psikodinamik Model (Psychodynamic Model)
• İletişimsel Model (Communication Model)
• Minuchin’in Yapısal Modeli (Structural Model of Minuchin)
• Nesne İlişkileri Modeli (Object Relations Model)
• McMaster Aile İşlevleri Modeli (The McMaster Model of Family Functioning)
Psikodinamik model, aile üyelerinin her birinin psikolojik yapısı ile ilgilenir. Bu yaklaşıma göre bir sorun söz konusu olduğunda, her aile üyesinin kendisi ve ailenin diğer üyeleri hakkında içgörü ve anlayış kazanmasıyla sorunun giderileceğine inanılır.
İletişimsel modelde ise, karşılıklı etkileşimin nasıl olduğu üzerine odaklanılır. Burada tez, bütün davranışların iletişimsel olduğu şeklindedir. İletişimde yönetme, otorite kurma ve karşılıklı ilişkinin varlığı söz konusudur. Bu kurama göre, insan ilişkileri satranca benzer; kuralları vardır, kurallar hareketin düzenleyicisidir ve aile de bu bağlamda irdelenir.
Minuchin’in Yapısal modelinde, aile içindeki etkileşimin nerede olduğu üzerinde durulur. Yani, aile sisteminin sunduğu dinamiklere ve bu sistem içinde yer alan elementlere dikkat çekilir. Üç çocuk ve ebeveynlerden oluşan bir ailede ebeveynlerin alt sistemi ve çocukların alt sistemleri arasında sınır vardır.
Nesne İlişkileri Modeli, türetildiği teoriye sadık kalarak nesne ilişkileriyle ilgilenir. Fairbairn “ego”nun önemini vurgulayanlardan biriydi ve nesne ilişkileri teorisini geliştirdi. Melanie Klein’in anlayışını örnek alarak geliştirilen bu teori; egonun erken bebeklikte içselleştirilmiş iyi ve kötü nesnelerin karşılıklı eylemi sonucunda bölünmesi varsayımına dayanmaktadır. Ego doğuşta bir bütündür, ancak anneyle olan ilişki egonun bölünmesini neden olur. İçgüdülerin (libido) işlevi iyi nesneleri aramaktır ve bunun için ego gelişiminin ilerlemesi gerekmektedir. İyi nesnelerin bulunmaması, ihtiyaçların anında karşılanmaması libidoya ait isteklerin geri çevrilmesidir ve agresyona yol açar. Zaten bu nedenle agresyon bir içgüdü değil bir savunmadır. Teoriye göre patoloji şu şekilde açıklanır: Doğuştan bütün olan egonun, bölünme sürecinde bütünlüğünün kaybı ve içsel ego-nesne ilişkilerin gelişimi patolojiye sebep olur. Uyum; kişi ile nesne arasındaki iyi ilişkinin ürünüdür, psikopatoloji ise; zayıf ilişkinin sonucudur (Lewis, 1988).
Bu bağlantı içinde “nesne” sözcüğü “insanlar” anlamında kullanılmıştır. Kişinin ailesinde böyle bir ilişkiyi gerçekleştirememiş olması; taşınarak onun yeni aile sistemi içinde eşine ve çocuklarına karşı olan davranışını belirler. Boszormenyi Magy aile patalojisini “...geçmişteki nesne kaybı yaşantılarıyla baş edebilmek için fantezilerin ve tamamlayıcı biçimde talep doyumlarının olduğu çok kişili özelleşmiş bir organizasyon...” olarak tarif eder. Bu görüş sonradan Framo, Zug ve Paul tarafından da paylaşılır: Nesne ilişkileri yaklaşımında hasta birey diğer aile üyelerinin kabul görmeyen itmelerinin “impulse” ve bölünmelerinin “splilt-off” taşıyıcısı olarak görülür. (Akt. Kay. Doğan, 2002)
McMaster Aile İşlevleri Modeli, sistem teorisine dayanmaktadır. Bu model, aile üzerine yapılan bir çok çalışmada yer almıştır çünkü aileye, klinik olarak çok kullanışlı bir bakışı mümkün kılmaktadır.
McMaster Modelinde, aile işlevlerine altı farklı açıdan bakış söz konusudur:
1) Problem çözme: Bu, ailenin bütünlüğünü ve işlevsel kapasitesini tehdit eden problemlere nasıl yaklaştığıyla ve uğraştığıyla ilgilidir. Problemler iki ana grupta incelenir; araçsal ve duygusal problemler.
2) İletişim: McMaster Modeli sadece sözel iletişimi dikkate almaktadır ve özellikle de değişen bilginin niceliğini. Aslında sözel olmayan iletişimin ne denli önemli olduğunun farkında olsalar da yazarlar, sözel olmayan iletişimi modele dahil etmemişlerdir. Çünkü sözel olmayan iletişimde ölçüm ve veri toplama zorlukları vardır. İletişim de, araçsal veya duygusal bir konuyla ilgili olmasına göre iki grupta işlenir. İletişim ayrıca, iki ayrı yolla değerlendirilir: “İletişim açık mı yoksa maskelenmiş midir?”, “İletişin doğrudan mı yoksa dolaylı mıdır?”.
3) Roller: Roller; aile üyelerinin sergilediği, alışılagelmiş davranış paternleridir (şablon). Aile rollerinin de, araçsal ve duygusal olduğu durumlar vardır. Roller açısından bakılırsa, aile işlevleri ikiye ayrılır; “kaçınılmaz aile işlevleri” ve “diğer aile işlevleri”.
4) Duygusal tepki verebilme: Bu; aile üyelerinin, içerik ve şiddet açısından uygun bir duygusal uyarana tepki verebilme kapasitesidir. İki tepki sınıfından söz edilmektedir; iyi hal duyguları (sevgi, mutluluk, neşe, vb.) ve acil durum duyguları (korku, kızgınlık, hüzün, hayal kırıklığı, vb.). Ailelerin bu iki tepki grubundan hangisini sergilediği, ayrıca, verilen tepkinin uygunluğu ve şiddeti önemlidir.
5) Gereken ilgiyi gösterme: Bu, aile üyelerinin birbirinin merak ve uğraşlarına gösterdiği ilginin kapsamıyla ilgilidir. Bu ilginin derecesini yazarlar şu şekilde sıralamışlardır: İlgi eksikliği / Duygudan mahrum ilgi / Narsisistik ilgi / Empatik ilgi / Fazla ilgi / Simbiyotik ilgi.
6) Davranış kontrolü: Bu; üç ayrı tip durumda, ailenin davranışla başa çıkmak için kullandığı paternlerdir. Üç tip durum ise şunlardır: Fiziksel olarak tehlike durumu / psiko-biyolojik ihtiyaçların buluştuğu durumlar / sosyal davranışı (Bu sosyal davranış; aile üyelerinin bir kısmının arasında veya ikisinin arasında olabilir, ya da aile dışındaki bir sosyal davranış da olabilir.) kontrol etme ihtiyacının bulunduğu durumlar. Kontrol tipleri de şu şekilde listelenmiştir: Katı / Esnek / Serbest / Düzensiz (Barker, 1981).
McMaster Aile İşlevleri Modeli, ailenin “şu andaki işlevleri” ile ilgilidir, geçmişteki ya da şu andaki gelişim evreleriyle değil. Yukarıda listelenmiş olan altı değerlendirme alanı aile hakkında bilgi sahibi olmak ve yorum yapabilmek üzere kullanılmaktadır. Aileye ait bir problem söz konusu olduğunda, bu altı alanda değerlendirme yapılmakta ve problemli alan veya alanlar ele alınmaktadır. Aileyi yardım istemeye sevk eden problemler ve alanları tespit edildikten sonra, aile bireyleri (yaşları, ilişkileri, işleri, vb.) birçok açıdan incelenir. Daha sonra terapiste göre resmi çizilmiş olan aile içinde bireylerin birbirlerini nasıl etkilediklerine, birbirleriyle nasıl ilişki kurduklarına bakılır. Aile; güçlü yanları, değerleri göz önüne alınarak gereken noktalarda değişmeye motive edilir.
Aile; toplumsal isterler doğrultusunda şekillenmiş, iç ve dış uyaranlar konusunda kimi zaman seçici, kimi zaman da kabullenici tutumlar sergileyen kurumsal bir yapı olarak, aynı zamanda sistem olarak da tanımlanabilir. Sistem olarak tanımlanması; nesne ilişkileri bağlamında olsun, yapısallık bağlamında olsun, mevcut özelliklerinin hiçbirini tartışma dışı bırakmayan bir duyarlılık gerektirmektedir.
Aileyi işlevsel bir yapı olarak anlaşılır kılan unsurlar; katılımcı bireylerin rol ve ödevleri, egemenlik paylaşımı, iç ve dış bağlantıların kuruluş biçimi ve benzeri pek çok değişkene bağlı olarak tarif edilebilir. Sonuç, o ailenin özerk bir sistem olarak işlevselliğidir.
Üyelerin kişisel gelişmesini sağlayamayan ve psikolojik doyum veremeyen aileler, işlevlerini yerine getiremiyor demektir. Ümitsiz görünen ve sevgiden kaçan üyeler, işlevlerini yerine getiremeyen ailelerin iyi birer göstergesidir. Bir ailede bireylerin ve ailenin işlevlerini yerine getirip getirmediğini, onların toplum içinde birer birey olup olamadıklarına bakarak da gözlemlemek mümkündür.
Bu makalemde sizlere, aile kuramlarından türetilmiş olan ve işlevsellik taşıyan bazı uygulama örüntülerinden, yani modellerden söz etmek istiyorum. Bu modeller;
a) ailenin işleyiş biçimini ve fonksiyonlarını tanımlamak,
b) tanılama, müdahale ve/veya tedaviye yönelik uygulama alanlarında kullanılmak,
amacıyla oluşturulmuştur.
Bu modellerin en önemlileri şunlardır:
• Psikodinamik Model (Psychodynamic Model)
• İletişimsel Model (Communication Model)
• Minuchin’in Yapısal Modeli (Structural Model of Minuchin)
• Nesne İlişkileri Modeli (Object Relations Model)
• McMaster Aile İşlevleri Modeli (The McMaster Model of Family Functioning)
Psikodinamik model, aile üyelerinin her birinin psikolojik yapısı ile ilgilenir. Bu yaklaşıma göre bir sorun söz konusu olduğunda, her aile üyesinin kendisi ve ailenin diğer üyeleri hakkında içgörü ve anlayış kazanmasıyla sorunun giderileceğine inanılır.
İletişimsel modelde ise, karşılıklı etkileşimin nasıl olduğu üzerine odaklanılır. Burada tez, bütün davranışların iletişimsel olduğu şeklindedir. İletişimde yönetme, otorite kurma ve karşılıklı ilişkinin varlığı söz konusudur. Bu kurama göre, insan ilişkileri satranca benzer; kuralları vardır, kurallar hareketin düzenleyicisidir ve aile de bu bağlamda irdelenir.
Minuchin’in Yapısal modelinde, aile içindeki etkileşimin nerede olduğu üzerinde durulur. Yani, aile sisteminin sunduğu dinamiklere ve bu sistem içinde yer alan elementlere dikkat çekilir. Üç çocuk ve ebeveynlerden oluşan bir ailede ebeveynlerin alt sistemi ve çocukların alt sistemleri arasında sınır vardır.
Nesne İlişkileri Modeli, türetildiği teoriye sadık kalarak nesne ilişkileriyle ilgilenir. Fairbairn “ego”nun önemini vurgulayanlardan biriydi ve nesne ilişkileri teorisini geliştirdi. Melanie Klein’in anlayışını örnek alarak geliştirilen bu teori; egonun erken bebeklikte içselleştirilmiş iyi ve kötü nesnelerin karşılıklı eylemi sonucunda bölünmesi varsayımına dayanmaktadır. Ego doğuşta bir bütündür, ancak anneyle olan ilişki egonun bölünmesini neden olur. İçgüdülerin (libido) işlevi iyi nesneleri aramaktır ve bunun için ego gelişiminin ilerlemesi gerekmektedir. İyi nesnelerin bulunmaması, ihtiyaçların anında karşılanmaması libidoya ait isteklerin geri çevrilmesidir ve agresyona yol açar. Zaten bu nedenle agresyon bir içgüdü değil bir savunmadır. Teoriye göre patoloji şu şekilde açıklanır: Doğuştan bütün olan egonun, bölünme sürecinde bütünlüğünün kaybı ve içsel ego-nesne ilişkilerin gelişimi patolojiye sebep olur. Uyum; kişi ile nesne arasındaki iyi ilişkinin ürünüdür, psikopatoloji ise; zayıf ilişkinin sonucudur (Lewis, 1988).
Bu bağlantı içinde “nesne” sözcüğü “insanlar” anlamında kullanılmıştır. Kişinin ailesinde böyle bir ilişkiyi gerçekleştirememiş olması; taşınarak onun yeni aile sistemi içinde eşine ve çocuklarına karşı olan davranışını belirler. Boszormenyi Magy aile patalojisini “...geçmişteki nesne kaybı yaşantılarıyla baş edebilmek için fantezilerin ve tamamlayıcı biçimde talep doyumlarının olduğu çok kişili özelleşmiş bir organizasyon...” olarak tarif eder. Bu görüş sonradan Framo, Zug ve Paul tarafından da paylaşılır: Nesne ilişkileri yaklaşımında hasta birey diğer aile üyelerinin kabul görmeyen itmelerinin “impulse” ve bölünmelerinin “splilt-off” taşıyıcısı olarak görülür. (Akt. Kay. Doğan, 2002)
McMaster Aile İşlevleri Modeli, sistem teorisine dayanmaktadır. Bu model, aile üzerine yapılan bir çok çalışmada yer almıştır çünkü aileye, klinik olarak çok kullanışlı bir bakışı mümkün kılmaktadır.
McMaster Modelinde, aile işlevlerine altı farklı açıdan bakış söz konusudur:
1) Problem çözme: Bu, ailenin bütünlüğünü ve işlevsel kapasitesini tehdit eden problemlere nasıl yaklaştığıyla ve uğraştığıyla ilgilidir. Problemler iki ana grupta incelenir; araçsal ve duygusal problemler.
2) İletişim: McMaster Modeli sadece sözel iletişimi dikkate almaktadır ve özellikle de değişen bilginin niceliğini. Aslında sözel olmayan iletişimin ne denli önemli olduğunun farkında olsalar da yazarlar, sözel olmayan iletişimi modele dahil etmemişlerdir. Çünkü sözel olmayan iletişimde ölçüm ve veri toplama zorlukları vardır. İletişim de, araçsal veya duygusal bir konuyla ilgili olmasına göre iki grupta işlenir. İletişim ayrıca, iki ayrı yolla değerlendirilir: “İletişim açık mı yoksa maskelenmiş midir?”, “İletişin doğrudan mı yoksa dolaylı mıdır?”.
3) Roller: Roller; aile üyelerinin sergilediği, alışılagelmiş davranış paternleridir (şablon). Aile rollerinin de, araçsal ve duygusal olduğu durumlar vardır. Roller açısından bakılırsa, aile işlevleri ikiye ayrılır; “kaçınılmaz aile işlevleri” ve “diğer aile işlevleri”.
4) Duygusal tepki verebilme: Bu; aile üyelerinin, içerik ve şiddet açısından uygun bir duygusal uyarana tepki verebilme kapasitesidir. İki tepki sınıfından söz edilmektedir; iyi hal duyguları (sevgi, mutluluk, neşe, vb.) ve acil durum duyguları (korku, kızgınlık, hüzün, hayal kırıklığı, vb.). Ailelerin bu iki tepki grubundan hangisini sergilediği, ayrıca, verilen tepkinin uygunluğu ve şiddeti önemlidir.
5) Gereken ilgiyi gösterme: Bu, aile üyelerinin birbirinin merak ve uğraşlarına gösterdiği ilginin kapsamıyla ilgilidir. Bu ilginin derecesini yazarlar şu şekilde sıralamışlardır: İlgi eksikliği / Duygudan mahrum ilgi / Narsisistik ilgi / Empatik ilgi / Fazla ilgi / Simbiyotik ilgi.
6) Davranış kontrolü: Bu; üç ayrı tip durumda, ailenin davranışla başa çıkmak için kullandığı paternlerdir. Üç tip durum ise şunlardır: Fiziksel olarak tehlike durumu / psiko-biyolojik ihtiyaçların buluştuğu durumlar / sosyal davranışı (Bu sosyal davranış; aile üyelerinin bir kısmının arasında veya ikisinin arasında olabilir, ya da aile dışındaki bir sosyal davranış da olabilir.) kontrol etme ihtiyacının bulunduğu durumlar. Kontrol tipleri de şu şekilde listelenmiştir: Katı / Esnek / Serbest / Düzensiz (Barker, 1981).
McMaster Aile İşlevleri Modeli, ailenin “şu andaki işlevleri” ile ilgilidir, geçmişteki ya da şu andaki gelişim evreleriyle değil. Yukarıda listelenmiş olan altı değerlendirme alanı aile hakkında bilgi sahibi olmak ve yorum yapabilmek üzere kullanılmaktadır. Aileye ait bir problem söz konusu olduğunda, bu altı alanda değerlendirme yapılmakta ve problemli alan veya alanlar ele alınmaktadır. Aileyi yardım istemeye sevk eden problemler ve alanları tespit edildikten sonra, aile bireyleri (yaşları, ilişkileri, işleri, vb.) birçok açıdan incelenir. Daha sonra terapiste göre resmi çizilmiş olan aile içinde bireylerin birbirlerini nasıl etkilediklerine, birbirleriyle nasıl ilişki kurduklarına bakılır. Aile; güçlü yanları, değerleri göz önüne alınarak gereken noktalarda değişmeye motive edilir.
Aile; toplumsal isterler doğrultusunda şekillenmiş, iç ve dış uyaranlar konusunda kimi zaman seçici, kimi zaman da kabullenici tutumlar sergileyen kurumsal bir yapı olarak, aynı zamanda sistem olarak da tanımlanabilir. Sistem olarak tanımlanması; nesne ilişkileri bağlamında olsun, yapısallık bağlamında olsun, mevcut özelliklerinin hiçbirini tartışma dışı bırakmayan bir duyarlılık gerektirmektedir.
Aileyi işlevsel bir yapı olarak anlaşılır kılan unsurlar; katılımcı bireylerin rol ve ödevleri, egemenlik paylaşımı, iç ve dış bağlantıların kuruluş biçimi ve benzeri pek çok değişkene bağlı olarak tarif edilebilir. Sonuç, o ailenin özerk bir sistem olarak işlevselliğidir.
Üyelerin kişisel gelişmesini sağlayamayan ve psikolojik doyum veremeyen aileler, işlevlerini yerine getiremiyor demektir. Ümitsiz görünen ve sevgiden kaçan üyeler, işlevlerini yerine getiremeyen ailelerin iyi birer göstergesidir. Bir ailede bireylerin ve ailenin işlevlerini yerine getirip getirmediğini, onların toplum içinde birer birey olup olamadıklarına bakarak da gözlemlemek mümkündür.
|
Yazan
|
Bu makaleden alıntı yapmak
için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir: "Aileye İlişkin Kuramlar ve Modeller" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Uzm.Psk.Arzu GÜNEŞ'e aittir ve makale, yazarı tarafından TavsiyeEdiyorum.com (http://www.tavsiyeediyorum.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır. Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak Uzm.Psk.Arzu GÜNEŞ'in izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz. |
Beğenin 
Yazan Uzman
|
Sitemizde yer alan döküman ve yazılar uzman üyelerimiz tarafından hazırlanmış ve pek çoğu bilimsel düzeyde yapılmış çalışmalar olduğundan güvenilir mahiyette eserlerdir. Bununla birlikte TavsiyeEdiyorum.com sitesi ve çalışma sahipleri, yazıların içerdiği bilgilerin güvenilirliği veya güncelliği konusunda hukuki bir güvence vermezler. Sitemizde yayınlanan yazılar bilgi amaçlı kaleme alınmış ve profesyonellere yönelik olarak
hazırlanmıştır. Site ziyaretçilerimizin o meslekle ilgili bir uzmanla görüşmeden, yazı içindeki bilgileri kendi başlarına kullanmamaları gerekmektedir. Yazıların telif hakkı tamamen yazarlarına aittir, eserler sahiplerinin muvaffakatı olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, başka bir
yerde kullanılamaz, kopyala yapıştır yöntemiyle başka mecralara aktarılamaz. Sitemizde yer alan herhangi bir yazı başkasına ait telif haklarını ihlal ediyor, intihal içeriyor veya yazarın mensubu bulunduğu mesleğin meslek için etik kurallarına aykırılıklar taşıyorsa, yazının kaldırılabilmesi için site yönetimimize bilgi verilmelidir.
